کاربرد آهن در صنایع دستی

کاربرد آهن در صنایع دستی بر هیچکس پوشیده نیست به خصوص ایرانیان که همواره یکی از دوست داران هنر و زیبایی هستند. صنایع دستی یکی از محبوب ترین فعالیت های نیروی انسانی است که نقش به سزایی در رشد اقتصادی و فرهنگی یک کشور دارد. برخی از این صنایع به عنوان بخشی از تاریخ و دستاورد ایران به ثبت جهانی رسیده است. حتی بسیاری از صنایع دستی که از آهن ساخته شده، اکنون به عنوان آثار باستانی به جامانده از گذشته در موزه های جهان قابل رویت هستند. اما باید بررسی کرد که انواع آهن و کاربرد هریک در صنایع دستی چیست؟! با این مقاله از دانشنامه آهن ملل همراه باشید.

دلیل استفاده گسترده آهن در صنایع چیست؟

فلزکاری نوعی هنر شکل دهی و تزئین فلزات است که به روش های مختلفی این کار انجام می شود و سطح فلزات را شکل می دهند. آهن به عنوان یکی از رایج ترین و در دسترس ترین فلزات موجود در زمین است که می توان آن را در انواع مختلف و با کیفیت های مختلف تهیه و با قیمتی مناسب به نسبت دیگر فلزات همچون طلا و مس خریداری نمود.

از ویژگی های آهن می توان به مقاومت بالای آن اشاره نمود که می تواند در برابر ضربه و نیروهای وارده تحمل بالایی داشته باشد. از دیر باز برای ساخت هر قطعه ترجیح می دادند از آهن استفاده کنند تا ماندگاری بالایی داشته باشد. همانطور که مشاهده می کند صنایع به جا مانده از گذشته بیشتر به از فلز آهن هستند.

از دیگر ویژگی های آهن، تنوع و وجود انواع مختلف آن است که بسته به کیفیت و ساختاری که دارد می تواند برای هر کاربردی مفید باشد. از انواع آهن می توان به موارد زیر اشاره نمود:

• فولاد دارای سختی و درخشندگی بالایی است و به نسبت آهن بسیار سخت تر و مقاومت تر از آهن می باشد. در عین حال بسیار می توان گفت فولاد انعطاف پذیر نیز است و بدون از دست دادن شکل می توان بر روی آن اعمالی انجام داد تا صنایع دستی ساخته شوند.
• چدن نیز به دلیل دوام بالا و مقرون به صرفه بودن، استفاده های زیادی دارد. چدن دارای کرن بیشتری نسبته به دیگر انواع آهن است.
• آهن نرم نیز از دیگر انواع آهن است اما دلیل داشتن مقدار کمتر کربن به این نام شناخته می شود ولی اصلا ساختار نرم ندارد. با توجه به ویژگی های برشمرده می توان نتیجه گرفت آهن برای صنایع دستی به خوبی عمل کرده است.

انواع هنرها و صنایع دستی فلزی

صنایع دستی که از فلزات ساخته می شوند عبارتند از: دوات‌ گری، حکاکی روی فلز، قلم ‌زنی، مشبک فلز، ملیله ‌کاری، زرگری، کوفته‌ گری (طلاکوبی، نقره ‌کوبی، مس‌ کوبی)، ورشوسازی، چلنگری، زمودگری، قفل سازی، ریخته ‌گری، زیورسازی و نیز آثار فلزی ترکیبی شامل جنگ ‌افزارسازی، ضریح‌ سازی، علامت ‌سازی و چاقوسازی.

با توجه به این که از فلز آهن در صنایع دستی بسیاری استفاده می گردد، می توان در کل هنرها و صنایع دستی فلزی را از نظر نوع یا ماهیت و کاربرد تفکیک نمود.

از نظر نوع و یا ماهیت می توان صنایعی همچون دواتگری (چکش کاری)، فیروزه کوبی، مس کوبی، نقره کوبی، قفل سازی، حکاکی، انواع قلم زنی، طلاکوبی روی فولاد، اسلحه سرد و گرم، ملیله کاری، میناکاری، زیورآلات و زینت آلات فلزی، ساخت ضریح اشاره نمود که شاید اسامی برخی از آن ها برایتان آشنا نباشد اما مطمئنا آن ها را چندین بار به چشم دیده اید.

از نظر کارایی نیز می توان به ۳ دسته تفکیک نمود؛ دسته اول، اشیا فلزی مورد استفاده و کاربردی همچون ادوات فلزی و یراق آلات حیوانات، دسته دوم؛ کاربرد تزئینی همچون تولید زیورآلات و دست سازهای قلم زنی و دسته سوم؛ ظروف مانند ظرف های ملیله.

ساخت صنایع فلزی چه مراحلی را طی می کند؟

برای ساخت صنایع دستی فلزی نیاز است حتما دو مرحله اساسی ساخت و شکل دهی و دیگر مزین سازی طی گردد. اگر در بازار صنایع دستی شهرهای تاریخی همچون اصفهان قدم زده باشید خواهید دید برای ساخت صنایع دستی فلزی چندین مرحله را پشت سر می گذرانند که عبارتند از:

• روش کوبش: در این مرحله از روش های چکش کاری، خم کاری و همچنین پرس کاری استفاده می گردد.           
• روش ریختگی: این روش را می توان نوع روش قالبی در نظر گرفت.
• روش ساز و بست: این روش برای ساخت صنایعی همچون چاقوسازی، یراق آلات و قفل سازی استفاده می گردد.

بسته به هنر و صنعت مورد نظر، می توان روشی را انتخاب و از آن برای تولید صنایع دستی فلزی استفاده نمود.

بعد از شکل گیری و قالب گیری ظرف یا جسم مورد نظر، می بایست آن را به وسیله طرح ها و روش های گوناگون تزئین نمود.

کاربرد آهن در صنایع دستی

ظروف مسی و زیور آلات به صنایع دستی فلزی مربوط هستند. از جمله این صنایع دستی فلزی می توان به چاقوسازی، قفل سازی، ضریح سازی، طلا کوبی و… اشاره کرد. در ادامه برخی از هنرها و صنایع دستی فلزی پرکاربرد یا جذاب ایرانی که در داخل و خارج از کشور با تاکید بر نقش و کاربرد فلزاتی مانند طلا، نقره، مس و فولاد در آنها ارائه شده است، به صورت تخصیص یافته شده معرفی می کنیم تا بدین ترتیب بتوان کاربرد آهن در صنایع دستی را به وضوح نمایش دهیم.

چاقو سازی

یکی از صنایع دستی پر استفاده، چاقوسازی است که می توان آن را جز صنایع دستی استان زنجان دانست که شهرت و محبوبیت فراوانی نه تنها در ایران بلکه در خارج از ایران پیدا کرده است. متداول ترین طرح چاقو یک لبه ی تیز فلزی است که به یک دسته پیوند داده می شود. اما از گذشته تا به اکنون این طرح ها تغییر شکل داده اند و روند کنونی خود را پیدا کرده اند. از لحاظ کاربرد چاقو ها انواع مختلفی دارد مانند حکاکی، غذاخوری، میوه خوری، گل کندن و …. دارند که نیاز است به کاربردی که خواهند داشت، ساخته و پرداخته گردند.

برای ساخت این صنایع دستی می بایست از فولاد استفاده کرد. گفته می شود بهترین فولاد مورد استفاده برای ساخت چاقو، فولاد دمشقی می باشد که از چند گرید 15N20 (L-6)، O1، 203E ASTM، ۱۰۹۵، ۱۰۸۴، ۵۱۶۰، W-2 و ۵۲۱۰۰ برخوردار است.

برای ساخت چاقو می توان از فلزات دیگری مانند اشیای کارکرده فلزی و قطعات فلزی صنعتی نیز استفاده نمود اما فولاد دمشقی بهترین کیفیت را داراست.

قفل سازی

قفل های فولادی را می توان از جمله قفل های ابتدایی و مستحکم دانست که رفته رفته کاربرد آن شاید کمتر شده اما هنوز هستند کسانی که از این قفل ها استفاده کنند. قفل های ساخته شده علاوه بر استحکام دارای نقوش زیبا و پر زرق و برقی هستند که در کنار کارایی بالا، زیبایی دوچندانی دارند. برای ساخت قفل های فولاد از ابزارهای زیادی استفاده می کنند تا بتوانند ورق فولادی و یا مفتول آهنی مورد کاربرد را خم نمود و برش داد. برای ساخت ترجیحا از فولاد که نوعی آهن است استفاده می گردد.

ضریح سازی

ضریح سازی با آلیاژ های طلا، نقره و مس است که بر روی مزارهای امامزاده ها و بزرگان دینی استفاده می گردد. به تعبیر دیگر، ضریح یک محفظه و اتاقک مستطیل شکل است که فضای مقبره را از اطراف جدا می کند. این صنعت در اصفهان پیشینه بالایی دارد و مجموعه ای از هنرهای خطاطی، منبت کاری، قلمزنی و …است.

 ضریح سازی از صنایع دستی فلزی و نوعی فلز کاری است که با توجه به وجود اماکن مذهبی متعدد و علایق دینی مردم در کشور ما، جایگاه ویژه ای دارد و برای درهای اماکن متبرکه نیز از آن استفاده می شود. این صنعت و هنر در اصفهان، قدمت ویژه ای دارد و مجموعه ای از هنرهای نگارگری، خطاطی، قلم زنی، منبت کاری، طلاکاری و… در آن نقش دارد.

قلم زنی

قلم زنی از دیگر صنایع فولادی است که از فلزات به خصوص آهن در آن استفاده می شود. در این روش با استفاده از ابزارهای مختلف که دارای مراحل گوناگونی نیز می باشد، ضربات و ریزه کاری های متعددی بر روی ظرف انجام می گردد.

برای اینکار نیز از ابزارهای فلزی همچون دستگاه خم کاری، سندان، چکش و انواع قلم استفاده می شود.

مشبک کاری روی فلزات

مشبک کاری نیز یکی دیگر از انواع صنایع دستی فلزی ایرانی است که در دوره های مختلف از اهمیت بسیاری برخوردار بوده است. مشبک کاری در عمل هم جنبه زیبایی دارد و هم جنبه کارایی.

در گذشته برای ساخت مواردی همچون جا شمعی ها از این هنر استفاده می شد. در این مورد از اره مویی و چکش استفاده می شود تا اشکال مشبک مانندی بر روی ظرف ایجاد گردد.

حکاکی بر روی فلزات

در این هنر، حکاکی به گونه ای است که تمام اشکال مندرج بر روی فلزات همگی به صورت برجسته هستند و اثری از فرورفتگی در آن نیست. این هنر نیز از دیگر صنایع دستی است که در آن از فلزات استفاده می شود.

طلاکوبی روی فولاد

طلاکوبی روی فولاد یکی از رشته های صنایع دستی فلزی است که مشتریان محدود و مخصوصی را دارد. امروزه طلاکوبی روی مجسمه های پرندگان و حیوانات صورت میگیرد. پایه های خودکار ، تندیس و غیره هم در این صنعت شکل می پذیرند که به قیمت بسیار بالایی به فروش میرسد.

کاربرد آهن در صنایع دستی اصفهان

صنایع دستی فلزی از قدیم یکی از هنرهای مردمان ایرانی است. اصفهان پایتخت علم و فرهنگ ایران است که توانسته هنرها و صنایع دستی بسیاری به دنیا عرضه بدارد.. در این استان صنایع دستی چون خاتم کاری، میناکاری، مسگری، قلمزنی، قلمدان سازی، ملیله سازی، فیروزه کوبی، منبت کاری، مینیاتور و نگارگری، گره‌چینی و مشبک، کاشی سازی، سفالگری و سرامیک سازی، گچ بری، قلم کاری، زری بافی، مخمل بافی، قالی‌بافی و سکمه دوزی بسیار شناخته شده اند اما در بین این صنایع مواردی چون موارد زیر از آهن به عنوان ماده اولیه برای تولید استفاده می کنند:

• قلم زنی
• مشبک کاری
• حکاکی بر روی فلز
• میناکاری
•  فیروزه کوبی
•   و …

فلزکاری نوعی هنر شکل دهی و تزئین فلزات است. که یه روش های مختلفی این کار انجام میشود و سطح فلزات را شکل می دهند. در این موارد علاوه بر استفاده از آهن از فلزات دیگر همچون نقره، طلا و مس نیز بهره گرفته می شود.

کلام پایانی

همانطور که در بخش انواع صنایع دستی فلزی گفته شد، هنرهای فلزکاری و کار بر روی آهن تنوع بالایی دارد از جمله از این صنایع هنری می توان به ضریح سازی، چاقو سازی، طلاکوبی و غیره است. استقبال از صنایع دستی در ایران و خارج از کشور در فضای زندگی مدرن جایگاه بالایی دارد. اما باید خاطر نشان کرد بهترین و در دسترس ترین ماده اولیه تمامی این هنرها، آهن و فلزات است که توانسته علاوه بر بالا بردن کیفیت این تجهیزات، عمر آن را نیز طولانی ساخته است. در نتیجه می توان گفت آهن در صنایع دستی کاربرد گسترده ای دارد.

سوالات متداول