معرفی ۶ نوع خم میلگرد + نکات کلیدی محاسبه و اجرای خم

استفاده از انواع خم میلگرد و نکات اجرای آن از موضوعات مهم و کلیدی در فرآیند آرماتوربندی و ساخت سازه است. به همین دلیل، خم میلگرد یا خم آرماتور حتما باید تحت ضوابط و طبق استاندارد صورت گیرد. آیین نامه ها و استاندارد های بسیاری درمورد خم استاندارد میلگرد وجود دارد، اما آیین نامه ACI و مقررات ملی ساختمان، دو منبع قابل استناد برای استفاده در ایران هستند. در این مقاله از دانشنامه آهن ملل، انواع خم میلگرد، روش های خمکاری و دلیل خم میلگرد، نکات مهم اجرا و طول خم را بررسی می کنیم. با ما همراه باشید.

آهن ملل		ویژگی های محصول
۱	عنوان	خم میلگرد
۲	انواع	میلگرد خاموت میلگرد خرک میلگرد راستا یا سیتکا میلگرد رکابی میلگرد سنجاقک میلگرد ادکا (اوتکا)
۳	استانداردهای خم میلگرد	آیین نامه ACI مقررات ملی ساختمان

معرفی میلگرد

در کل، میلگردها به دو دسته ساده و آجدار تقسیم می شوند و به دو حالت شاخه و کلاف در بازار وجود دارند. میلگرد ساده، سطحی صاف و صیقلی دارد، اما روی سطح میلگرد آجدار، آج هایی با طرح های مختلف ایجاد می شود. انواع خم میلگرد، معمولا از میلگرد آجدار ساخته می شوند و در اعضای مختلف سازه برای کنترل عرض ترک ها، حفظ پایداری آرماتورهای اصلی، تنظیم فاصله بین دو شبکه میلگرد و … استفاده می گردند.

توصیه می کنیم برای آشنایی بیشتر با انواع میلگرد و استاندارد میلگردها مقاله زیر را مطالعه کنید.

خم میلگرد چگونه انجام می شود؟

خم کردن میلگرد به دو روش دستی و ماشینی انجام می شود. در روش دستی از ابزارهای ساده ای مانند صفحه خم کن دستی استفاده می کنند و خمکاری ماشینی با استفاده از دستگاه های مجهز انجام می گیرد.

خمکاری دستی میلگرد

از جمله ابزارهایی که برای خمکاری دستی میلگرد استفاده می شود، صفحه خم کن دستی است که در تصویر مشاهده می کنید. صفحه خم کن دستی برای ساخت انواع خم میلگرد، مانند خاموت، تنگ ها، میلگرد سنجاقی و … استفاده می شود. در خمکاری دستی، علاوه بر صفحه خم کن،  از آچار F نیز استفاده می گردد. کاربرد عمده این آچار برای آرماتورهای انتظار رمپ راه پله است. همچنین در بعضی موارد از ابزار غیر اصولی پتک نیز برای خم و صاف کردن میلگرد استفاده می کنند. استفاده از این روش به هیچ وجه توصیه نمی شود، اما در صورت استفاده از آن، میلگردها باید برای المان ‌های غیرسازه ‌ای مورد استفاده قرار گیرند. همچنین باید به این نکته توجه شود که استفاده از پتک، موجب قطع یا لهیدگی میلگرد نشده باشد.

خمکاری میلگرد با دستگاه

استفاده از دستگاه خم کن میلگرد، یکی از پرکاربردترین و اصولی ترین روش ها برای ایجاد خم در میلگرد است. دستگاه خم کن برقی، انواع متفاوتی دارد و با استفاده از آن ها می توان برش و خمکاری میلگرد را به صورت اصولی انجام داد.

انواع روش‌ های خمکاری میلگرد به صورت اصولی و دستگاه های مورد استفاده و همچنین نکات خمکاری میلگرد را در مقاله زیر مطالعه نمایید.

معرفی انواع خم میلگرد

در تمام پروژه های ساختمان سازی، لازم است از انواع مختلف خم میلگرد با توجه به کاربرد آنها استفاده شود. به طور کلی، انواع خم میلگرد را می توان در ۶ دسته تقیسیم بندی کرد که در ادمه به معرفی آن ها می پردازیم:

1. خاموت
2. خرک
3. راستا
4. رکابی
5. سنجاقک
6. اوتکا

۱- میلگرد خاموت

اصطلاح خاموت (stirrup)، معمولا برای آرماتور عرضی در تیرها و دال ها به کار می رود. به طور کلی می توان گفت به آرماتورهای عرضی که برای مقاومت در برابر نیروهای برشی و پیچشی در عضو به کار می روند، خاموت می گویند. افزایش مقاومت سازه در برابر نیروهای برشی و پیچشی باعث افزایش مقاومت در مقابل باز شدن ترک‌ های مورب خواهد شد. در واقع، خم خاموت ستون باعث جلوگیری از شکست و ترک در ستون بتنی می شود.

خاموت ها معمولا از میلگردهای آجدار و سیم های آجدار یا جوش شده به شکل مستطیل یا رکابی به صورت U یا L ساخته می شوند. میلگرد خاموت یا همان خم میلگرد ستون، در سازه ‌های بتن مسلح به دو روش تنگ بسته یا تنگ باز استفاده می شود. جایگذاری آن ها ممکن است در جهت عمود یا با زاویه نسبت به آرماتور طولی باشد.

انواع خاموت

انواع میلگرد خاموت به صورت زیر دسته بندی می شوند:

• خاموت سنتی
• خاموت معمولی
• خاموت‌های مارپیچ
• خاموت ربات
• خاموت سلولار

نوع ساده خاموت که به آن خاموت سنتی می گویند با دست تولید می شود و گوشه ‌های آن، زاویه ۹۰ درجه دارد؛ اما گوشه ‌های خاموت مهندسی، زاویه ۴۵ یا ۱۳۵ درجه دارند. پر استفاده ترین سایز میلگرد خاموت، سایزهای ۸ و ۱۰ است و معمولا از میلگرد آجدار ساخته می شود. با توجه به همین دو پارامتر ساده و مهندسی بودن خاموت و نوع و سایز میلگرد مورد استفاده، قیمت خاموت نیز متفاوت خواهد بود. قیمت روز خاموت در دو نوع مهندسی و ساده را می توانید در لینک زیر مشاهده کنید.

همچنین برای آشنایی بیشتر با انواع خاموت، مشخصات و ویژگی آن ها مقاله زیر را مطالعه نمایید.

۲- میلگرد خرک

آرماتور خرک، یکی دیگر از انواع خم میلگرد است که نقشی مشابه خاموت دارد. در واقع به این دلیل که نمی توان از خاموت در فونداسیون استفاده کرد، برای بهره بردن از خم آرماتور فونداسیون، از آرماتور خرک استفاده می کنند. از میلگرد خرک برای قرار دادن دو شبکه متوالی افقی با فاصله معین، در داخل قالب (در بتن ریزی های کف و فونداسیون) استفاده می شود. یعنی یک طرف میلگرد خرک روی مش تحتانی فونداسیون قرار داده می شود و قسمت بالایی آن نیز به مش فوقانی متصل می شود. به این صورت فاصله بین مش فوقانی و تحتانی حفظ می شود.

آرماتور یا میلگرد خرک معمولا در ناحیه هایی که میلگرد تقویتی بیشتری استفاده شده، به کار گرفته می شود؛ اما خود خرک، نقش مقاومتی نداشته و تنها به منظور حفظ پایداری آرماتورهای فوقانی در فونداسیون استفاده می شود. از این رو خرک ها فاقد اهمیت محاسباتی هستند. در واقع میلگرد خرک، کاربرد سازه ای ندارد و صرفا برای پایدارسازی مش فوقانی فونداسیون و به صورت خم میلگرد طولی فونداسیون یا خم میلگرد ستون در فونداسیون به کار می رود.

۳- میلگرد راستا یا سیتکا

میلگرد سیتکا نام دیگر میلگرد راستا است. شکل ظاهری میلگرد راستا یا میلگرد سیتکا به شکل یک شاخه صاف، با دو انتهای خم شده است که نسبت به طول میلگرد، زاویه ۹۰ درجه دارند. کاربرد اصلی میلگرد راستا برای افزایش مقاومت کششی بتن است و در برخی موارد برای افزایش مقاومت فشاری بتن نیز استفاده می شود.

۴- میلگرد رکابی

یکی دیگر از انواع آرماتورها که به وسیله خم کاری میلگرد تولید می شود، میلگرد رکابی است. ظاهر میلگرد رکابی شبیه به حرف U است که دو لبه آن به داخل خم شده باشد. مهمترین نقش میلگرد رکابی، ایجاد و تنظیم فاصله بین دو شبکه میلگرد می باشد که به دو صورت زیر انجام می شود:

• در امتداد نگه داشتن آرماتورهای طولی یا عمودی در بتن ریزی دیوارها و دال ها
• در امتداد نگه داشتن آرماتورها بین دو سفره آرماتور (شبکه مش‌بندی)

۵- میلگرد سنجاقک

میلگرد سنجاقک (cross-tie) با نام های دیگری چون آرماتور سنجاقی، آرماتور سنجاقکی، قلاب دوخت و یا آرماتور دوخت ستون نیز شناخته می شود. میلگرد سنجاقک، یک نوع آرماتور عرضی است که برای ساخت آن بیشتر از میلگردهایی با سایز ۸ و ۱۰ و همچنین از میلگردهای گرید A2 استفاده می شود که دارای کربن کمتر و در نتیجه، شکنندگی کمتری هستند.

در مقررات ملی ساختمان مبحث نهم، میلگرد سنجاقی به این صورت تعریف شده است: «میلگرد عرضی یک‌سره با قلاب لرزه‌ای در یک انتها و قلاب ۹۰ درجه با طول مستقیم حداقل 6d_b در انتهای دیگر، که آرماتورهای طولی پیرامونی عضو را در بر گرفته باشد. قلاب های دربر گیرنده یک زوج آرماتور طولی، باید به طور یک در میان سر و ته اجرا شوند.» ( منظور از d_b قطر اسمی میلگرد بر حسب میلی متر است) 

کاربرد اصلی میلگرد سنجاقک به منظور مقاومت میگلردهای طولی ستون در برابر نیروی برشی است و نقش مهمی در پایداری و مقاومت سازه در برابر نیروهایی مانند باد و زلزله ایفا می کند. خم انتهای میلگرد ستون و همینطور زاویه خم میگرد سنجاقک متفاوت است. به همین دلیل به سه مدل گوناگون قابل دسته بندی است.

انواع میلگرد سنجاقک

تفاوت انواع خم میلگرد سنجاقک در زاویه خم و خم دوطرفه یا یک طرفه بودن آن است. به این صورت که یا از دو خم ۹۰ درجه در دو سر میلگرد استفاده می شود و یا یک خم ۹۰ درجه و یک خم ۱۳۵ درجه استفاده می شود. دستبه بندی خم میلگرد سنجاقی را می توان به صورت زیر بیان کرد:

• خم استاندارد: در دو سر میلگرد خم ۹۰ درجه وجود دارد. طول خم میلگرد یا اندازه خم میلگرد در دو طرف حدود ۱۲ برابر قطر میلگرد است.
• خم نیمه استاندارد: یک سر میلگرد دارای خم ۹۰ درجه و طرف دیگر خم ۱۳۵درجه دارد.
• خم دو طرف ۱۳۵ درجه: در این مدل، زاویه خم ها در جهت خلاف همدیگر هستند. یعنی یک انتها رو به بالا و یک انتها رو به پایین خم کاری می شود.

توصیه می کنیم برای آشنایی بیشتر با انواع میلگرد سنجاقی، کاربرد آن ها و همچنین مزایا و معایب این نوع میلگرد، مقاله زیر را مطالعه نمایید.

۶- میلگرد ادکا یا اوتکا

میلگرد ادکا یکی دیگر از انواع خم میلگرد است که به تحمل نیروهای وارده بر سازه کمک به سزایی می کند. این میلگرد، سری خمیده و ظاهری شبیه گردن اردک دارد و در محل اتصال تیر سقف به تیرچه نصب می شود. یعنی اگر در سقف، فضای نشیمن کافی برای تیرچه وجود نداشته باشد، علاوه بر جوش تیرچه به بال پایینی تیر سقف؛ دو قطعه تیرچه و تیر را توسط میلگرد اتکا به یکدیگر متصل می‌کنند. به همین دلیل، میلگرد اتکا تاثیر بسیاری در جلوگیری از سر خوردن تیرچه از روی تیر، تحت بارهای دینامیکی (مانند پارکینگ‌ها) و تحت نیروی جانبی زلزله دارد.

از دیگر مزایای استفاده از میلگرد اوتکا کاهش ارتعاشات و خیز سقف است. همچنین از بارها و فشارهای واردشده از طبقه فوقانی، کاسته و از ترک خوردگی سقف، جلوگیری می کند. البته میلگردهای دیگری نیز به افزایش استحکام سقف و جلوگیری از ترک خوردگی آن کمک می کنند، مانند میلگرد ممان منفی. میلگرد ممان منفی نیز سری خمیده دارد و همین مسئله، ممکن است شما را در تشخیص میلگرد ادکا و میلگرد ممان منفی به اشتباه بیاندازد. توصیه می کنیم برای آشنایی بیشتر با این دو میلگرد و تفاوت های آن ها با یکدیگر، مقاله زیر را مطالعه نمایید.

نکات ضروری برای اجرای انواع خم میلگرد

آیین نامه ها و استاندارد های بسیاری درمورد خم استاندارد میلگرد وجود دارد، اما آیین نامه ACI و مقررات ملی ساختمان، دو منبع قابل استناد برای استفاده در ایران هستند.

طبق فصل هشتم مقررات ملی ساختمان و آیین نامه بتن ایران (آبا)، نکات زیر باید حتما برای اجرای خم استاندارد میلگرد در نظر گرفته شوند:

• میلگردهای آجدار خم‌ شده باید در تیرها و دال ‌های یک‌ طرفه به ‌منظور کنترل عرض ترک ‌ها و میزان گستردگی آن ‌ها با فاصله مشخص قرار بگیرند.  
• خمکاری تمامی آرماتورها باید به‌ صورت سرد انجام شود، مگر این که مهندس ناظر روش دیگری را برای انجام این کار در نظر بگیرد.
• آرماتورهایی که بخشی از آن‌ ها در بتن قرار دارد، نباید خم شوند، مگر در شرایطی که با نظارت و مجوز مهندس ناظر انجام شود. 
• خمکاری میلگرد باید به‌ وسیله دستگاه‌ها و تجهیزات مناسب صورت بگیرد تا خم قلاب با انحنای ثابت شکل داده شود.
• سرعت انجام فرآیند خمکاری باید متناسب با نوع فولاد و دمای محیط تنظیم شود.
• زمانی که آرماتورها در دمای ۵- درجه سلسیوس یا کمتر قرار دارند، نباید آن ‌ها را خم کرد.
• بازکردن آرماتورهای خم ‌شده و دوباره خم کردن آن ‌ها مجاز نیست، مگر با مجوز مهندس ناظر و بنا بر ضرورت‌. البته درصورت خمکاری مجدد این مقاطع، باید آن‌ ها را از نظر ترک ‌خوردگی بررسی و کنترل کرد.
• میلگردهای غیر هم امتداد، مانند خم s و یا خم با شیب ۱ به ۶، باید قبل از قرار گرفتن در قالب، خم بشوند. (خم ۱ به ۶ به طور کامل در انتهای مقاله توضیح داده شده است)

نحوه محاسبه طول خم میلگرد

طول خم میلگرد، یکی از موارد تاثیرگذار برای مهار میلگردها در بتن است. به همین دلیل، طول خم میلگرد در فونداسیون یا طول خم آرماتور فونداسیون اهمیت بالایی دارد.  به طور کلی در تمامی قطعات بتن آرمه، نیروهای کششی یا فشاری موجود در میلگردها در هر مقطع، باید به وسیله مهار میلگردها در دو سمت آن مقطع بتن منتقل گردد. طبق مقررات ملی ساختمان ایران مبحث نهم، مهار میلگردها در بتن به یکی از سه روش زیر یا ترکیبی از آن ها امکان پذیر است:

الف- پیوستگی موجود بین بتن و آرماتور در سطح جانبی آرماتور

ب- ایجاد قلاب استاندارد در انتهای میلگرد (خم میلگرد)

ج- به کارگیری وسایل مکانیکی در طول میلگرد

در روش دوم، برای مهار میلگردهای کششی به وسیله قلاب، انتهای میلگردها خم شده و به صورت قلاب درآورده می شود. با توجه به مقررات ملی ساختمان ایران مبحث نهم، هر یک از خم های مشروح زیر، قلاب استاندارد (خم استاندارد) تلقی می شود:

۱- طول خم میلگردهای اصلی

• خم نیم دایره (قلاب انتهایی ۱۸۰ درجه) به اضافه حداقل 4d_b طول مستقیم، به طوری که کمتر از ۶۰ میلی متر در انتهای آزاد میلگرد نباشد. ( منظور از d_b، قطر اسمی میلگرد به میلی متر است)
• خم ۹۰ درجه (گونیا) به اضافه طول مستقیم، برابر حداقل 12d_b در انتهای آزاد میلگرد باشد.

۲- طول خم میلگرد برای میلگردهای تقسیم و خاموت ها

• خم ۹۰ درجه (گونیا) به اضافه حداقل 6d_b طول مستقیم، به طوری که برای میلگردهای به قطر بیش از ۱۶ میلی متر و کمتر از ۲۵ میلی متر، کمتر از ۶۰ میلی متر در انتهای آزاد میلگرد نباشد.
• خم ۹۰ درجه (گونیا) به اضافه حداقل 2d_b طول مستقیم در انتهای آزاد میلگرد، برای میلگردهای به قطر بیشتر از ۱۶ میلی متر و کمتر از ۲۵ میلی متر باشد.
• خم ۱۳۵ درجه (چنگک) به اضافه حداقل 6d_b طول مستقیم، به طوری که کمتر از ۶۰ میلی متر در انتهای آزاد میلگرد نباشد.

لازم است جهت اطلاع از سایر الزامات محاسبه طول خم میلگرد و ضرایب اصلاح طول گیرایی میلگردها به آخرین ویرایش (۱۳۹۹) مبحث نهم مقررات ملی ساختمان مراجعه نمایید.

جدول خم میلگرد

خم های استاندارد برای مهار میلگردهای عرضی، باید مطابق الزامات جدول شماره ۱ در نظر گرفته شوند.  همچنین خم یا قلاب های استاندارد برای مهار میلگردهای طولی آجدار در کشش، باید مطابق الزامات جدول شماره ۲ در نظر گرفته شوند.

جدول خم میلگرد به انگلیسی

جدول اشکال مختلف خم میلگرد، مطابق با استانداردهای جهانی BS 4466 1998، BS 8666 2000 و BS 8666 2005 را در ادامه مشاهده می کنید. در این جدول، هر کدام از خم های میلگرد با کد نشان داده می شوند. کدهای جدول زیر، رایج ترین کدهای خم میلگرد است که با جزئیات ابعاد و طول خم آورده شده اند.

خم یک به شش میلگرد چیست؟

خم یک به شش، یعنی در صورتی که میلگرد ۶ سانتی متر ارتفاع داشته باشد، می توان آن را یک سانتی متر به داخل خم کرد. خم یک به شش در اجرای ستون های ساختمان و در دو قسمت زیر کاربرد دارد:

1. تغییر ابعاد ستون در ارتفاع
2. وصله پوششی میلگردها

برای این که مفهوم خم یک به شش میلگرد را بهتر متوجه شویم، هر کدام از کاربردهای آن را با مثال توضیح می دهیم.

۱- استفاده از خم ۱ به ۶ برای تغییر ابعاد ستون در ارتفاع

اگر ابعاد ستون طبقه اول در سازه های بتنی (و یا فولادی)، به طور مثال ۷۰ *۷۰ باشد و بخواهیم ابعاد ستون در طبقه بعدی به ۶۰*۶۰ تغییر پیدا کند، از خم ۱ به ۶ میلگرد استفاده می شود.  برای این منظور، زمانی که ستون ۷۰*۷۰ به نقطه اتصال برسد، از میلگردهای طولی دارای خم یک به شش استفاده می شود.

مثلا، اگر ضخامت سقف ۳۰ سانتی متر باشد، تقسیم ۳۰ به ۶، عدد ۵ خواهد بود؛ یعنی می توان ابعاد ستون را از هر طرف ۵۰ سانتی متر تغییر داد. البته این مسئله برای ستون های میانی صادق است. برای ستون های لبه ای، ابعاد ستون باید از ضلع داخلی تغییر داده شود و ضلع بیرونی ستون بدون تغییر خواهد بود.

نکته مهم دیگر این است که خم ۱ به ۶، زمانی قابل استفاده است که حداکثر طول تغییر داده شده کمتر از ۷.۵ سانتی متر از هر دو طرف ستون باشد. برای طول های بیشتر از ۷.۵ سانتی متر باید روش دیگری اتخاذ شود. به طور مثال، اگر بخواهیم ستون ۷۰*۷۰ را به ابعاد ۵۰*۵۰ تغییر دهیم، چون برای هر طرف باید ۱۰ سانتی متر ابعاد را تغییر داد (یعنی بیش از ۷.۵ سانتی متر)، دیگر نمی توان از خم یک به شش استفاده کرد.

۲- استفاده از خم ۱ به ۶ برای وصله میلگردهای طولی ستون

همان طور که گفتیم، یکی دیگر از کاربردهای خم یک به شش، وصله میلگردهای طولی ستون است. به این صورت که میلگردهای بالایی یا پایینی را خم کرده (حداکثر خم باید ۱ به ۶ باشد) و به میلگردهای طرف مقابل وصله می کنیم. نکته مهم اینجاست که میلگردهای بالایی و پایینی، حتما باید در یک راستا باشند تا خاموت ها و میلگردها به طور پیوسته قرار گیرند.

سخن آخر

خم کاری میلگرد از موضوعات کلیدی و مهم در فرآیند آرماتوربندی است. روش خم کاری، محاسبه خم میلگرد و روش های اجرای آن باید تحت استاندارد و ضوابط مخصوص صورت گیرد. در این مقاله، علاوه بر معرفی انواع خم میلگرد، نکات ضروری اجرای انواع خم میلگرد با توجه به آیین نامه و مقررات ملی ساختمان معرفی شد. در صورت نیاز به اطلاعات بیشتر پیرامون موضوع و یا خرید انواع میلگرد، با کارشناسان ما در آهن ملل در ارتباط باشید.

سوالات متداول مراحل اجرای انواع خم میلگرد